حالات و مقامات اهل معرفت 

حالت من خواب را ماند:

          حالِ عارف این بود بى‏خواب هم             گفت ایزد هم رُقودٌ زین مَرَم‏

          خفته از احوالِ دنیا روز و شب             چون قلم در پنجه تقلیبِ رب‏

393- 392 / د /1

عَینَاى تنام: چشمان من مى‏خوابد. برگرفته است از حدیث «تَنامُ عَینایَ وَ لا یَنامُ قَلبِى: دو چشم مى‏خوابد و دلم نمى‏خوابد.»[1] مجلسى از قرب الاسناد از امام رضا (ع) آرد که: «مَنامُنا وَ یَقظَتُنا واحِدَة.»[2] و کلینى از امام صادق (ع) در علامتهاى امام عصر (عج) آرد که: «تَنامُ عَینُهُ وَ لا یَنامُ قَلبُهُ.»[3]

          آن محمّد خفته و تکیه زده             آمده سِر گِرد او گَردان شده‏

4531 / د /3

لا یَنامُ قَلبى...: دل من از پروردگار آدمیان در خواب نیست. (پیوسته دلم به یاد خداست).

فَتح باب: یعنی گشوده شدن روزنه های معرفت در دل.

هر دو عالم مَنظَر بودن: حسهاى برونى تنها عالم جسمانى را درک مى‏کنند. اما حسهاى درونى ظاهر و باطن را مى‏بیند. نظر به این عقیده است که هر کسی جز حواسّ ظاهر، پنج حس باطن نیز دارد وحس باطن همهْ هستی را می تواند ببیند.

ز ضعف خود: یعنی از روی میزان و معیار دنیایی و مادی‌. تشبیه مرد حق به

عین مشغولى...:اشاره به مضمون آیه «رِجالٌ لا تُلْهِیهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اَللَّهِ»[4] یعنى بازرگانى و خرید و فروش آنها را از ذکر خدا باز نمى‏دارد]امیر مؤمنان على (ع) در وصف «متقین» فرماید: «اگر در جمع بى‏خبران است (به زبان خاموش و دل او به یاد خداست) پس او را در شمار ذکر گویان آرند و اگر در جمع یاد آوران باشد، از بى‏خبرانش به حساب نیارند.»[5] و در شرح آیهْ شریفه فرماید: «نه بازرگانى سر گرمشان ساخته، و نه خرید و فروخت یادِ خدا را از دل آنان انداخته.»[6]

پاى تو در گِل: کنایه از سخت دل بسته بودن به این جهان. (تو به دنیا بسته‏اى و من دنیا را وسیلت کسب آخرت کرده‏ام).

گِل گُل گشتن: حیات جسمانى دورانى کوتاه دارد و به هم مى‏ریزد چون گل که دیر نپاید. منظور این است که: (تو به دنیا چسبیده‏اى و من از آن زود مى‏گذرم. تو دنیا را براى پرورش تن و راحت جسم مى‏خواهى و من براى اندوختن توشه آخرت).

سور و دهل: کنایه از شادمانى و عشرت. تو سخت گرفتار پرورش جسم خویش هستى حالى که من پرورش جسم را به خاطر آماده ساختن براى عبادت خدا مى‏خواهم. امیر مؤمنان على (ع) را در این باره سخنى است، و دور نیست که مولانا در این سروده‏ها بدان سخن توجه داشته است: «دنیا خانه راستى است براى کسى که آن را راستگو انگاشت، و خانه تندرستى است آن را که شناختش و باور داشت، و خانه بى‏نیازى است براى کسى که از آن توشه اندوخت، و خانه پند است براى آن که از او پند آموخت. مسجد محبّان خداست و نمازگاه فرشتگان او، و فرود آمد نگاه وحى خدا و تجارت جاى دوستان او».[7] و نیز در باره دنیا فرماید: «آن که از آن بسیار برداشت به درویشى محکوم است و آن که خود را بى‏نیاز انگاشت به آسایش مقرون.»[8]